راهبردهای تدوین پرسشنامه

.

.

.

.

راهبردهای تدوین پرسشنامه

قبل از تدوین پرسشنامه باید بدانیم به دنبال چه نوع اطلاعاتی هستیم و پرسش­هایی متناسب با آن محتوا را تدوین کنیم. به طور کلی به لحاظ محتوایی در یک پرسشنامه، پنج نوع پرسش وجود دارد.

1ـ پرسش­های زمینه­ای یا خصیصه­ ها: این پرسش­ها  برای کسب اطلاع از خصوصیات پاسخگو است، پرسش­هایی در مورد جنس، سن، شغل، قومیت، مذهب و ... در این گروه جای می­گیرند. این پرسش­ها در پرسشنامه بیشتر در نقش متغیرهای مستقل ظاهر می­شوند.

2ـ پرسش­های رفتاری: این پرسش­ها برای اطلاع از رفتارها و فعالیت­های پاسخگویان مناسب است،  چراکه رفتار پاسخگو مد نظر است و در صدد کشف فعالیت­های آنها هستیم. پرسش­هایی نظیر (روزی چند ساعت از برنامه­ های تلویزیونی استفاده  می­کنید؟، آیا در فعالیت­های محلی شرکت می­کنید؟ و ...).....

 

 

3ـ پرسش­های اعتقادی: کانون توجه این پرسش­ها تعیین چیزی است که پاسخگو آن را درست می­داند. مثلاً (به نظر شما مشارکت محلی تا چه اندازه بر توسعه محلی تاثیر دارد؟، تا چه حد موافق هستید: مسئولین در توسعه محلی نقشی ندارند؟ و ...) در این پرسش­ها به دنبال سنجش اعتقادات و باورهای شخصی پاسخگو می­باشیم، باورهایی که ذهن پاسخگو وجود دارد و با آنها زندگی می­کند.

4ـ پرسش­های نگرشی: کانون توجه این پرسش­ها تعیین چیزی است که پاسخگو آن را مطلوب می­داند. مثلاً (به نظر شما شهروندان محله باید در فعالیت­های محلی شرکت کنند؟، آیا مسئولین محلی موظف به تشویق مشارکت محلی شهروندان هستند؟     و ...) در این پرسش­ها از پاسخگو درخواست می­شود شرایط مطلوب و آرمانی را تعیین کنند و و به دنبال تعیین میزان  اعتقادات و باورهای شخصی آنها نیستیم.

5ـ پرسش­های دانشی: این پرسش­ها به دنبال ارزیابی و سنجش دانش و آگاهی پاسخگو می­باشد. در مطالعاتی نظیر سواد رسانه­ای، سواد انرژی، مطالعات فرهنگ سازمانی بیشتر از این نوع پرسش­ها استفاده می­کنیم.

نکته مهم! با سنجش رفتار و دانش نمی­توان به نگرش­ها و اعتقادات پاسخگویان رسید. حالا با یک مثال در حوزه دینداری به بررسی پرسش­ها می­پردازیم.

مثال­هایی از انواع پرسش­ها در زیر آمده است.

 

پرسش زمینه‌­ای	شما پیروی چه دینی هستید؟
	اسلام	زرتشت	مسیحی	یهودی	سایر

 

پرسش رفتاری	در هفته چند بار در نماز جماعت شرکت می­کنید؟
	هر روز	سه یا چهار روز	یک یا دو روز	به ندرت	اصلاً

 

پرسش اعتقادی	مسلمان کسی است که اصول اسلامی را رعایت کند؟
	کاملاً موافق	موافق	بی­نظر	مخالف	کاملاً مخالف

 

پرسش نگرشی	میزان موافقت: آیا مذهبی­ها موظف به نهی از منکر هستند؟
	کاملاً موافق	موافق	بی­نظر	مخالف	کاملاً مخالف

 

پرسش دانشی	کدام یک از موارد زیر جزء اصول دین نیست؟
	توحید	نبوت	امامت	حج	معاد

 

شکل پرسش­ها

پرسش­ها به سه شکل بسته، باز و نیمه بسته می­باشد. پرسش بسته با گزینه­های تحمیلی پرسشی است که در پاسخ به آن چند گزینه ارائه شده و پاسخگو باید یک یا چند گزینه را انتخاب کند. پرسش باز، پرسشی است که پاسخگو با اختیار کامل به پرسش­ها پاسخ می­دهد و پرسش نیمه بسته ترکیبی از دو پرسش است در این پرسش به پاسخگو گزینه­ هایی ارائه می­شود و در ضمن به اختیار داده می­شود پاسخ مد نظر خود را اعمال کند.

پرسش باز:مثال، مهمترین مشکل فعالیت­های جمعی در میان شما چیست؟

پرسش نیمه بسته:مثال، اوقات فراغت خود را در آخر هفته چگونه سپری می­کنید؟

تماشای تلویزیون         دید و بازدید          مطالعه          سایر موارد؟ ...............................................

پرسش­های بسته:پرسش­های بسته که بخش زیادی از پرسش­نامه را پر می­کند دارای اشکال مختلفی می­باشد که عبارتند از:

سوالات مدرج یا طیفی به صورت طیف سه­ تایی، طیف پنج­ تایی و طیف هفت­ تایی می­باشد. کاربرد نوع طیف بستگی به تعداد نمونه آماری و آزمون­های آماری دارد، برای مثال اصولاً برای نمونه آماری کم از طیف سه­ تایی استفاده و برای نمونه آماری خیلی زیاد از طیف هفت­ تایی استفاده می­کنند، با این حال طیف پنج­ تایی در پایان­ نامه­ های دانشجویی با نمونه آماری 250 تا 600 ، استفاده می­شود. استفاده از آزمون­های خاصی مستلزم داشتن پاسخگویان کافی به طیف­ ها باشد. برای مثال اگر نمونه آماری 100 پاسخگو باشد و از طیف هفت­ تایی استفاده شود احتمال پاسخگویی به هر یک از درجات طیف 14 پاسخگو می­باشد (100 تقسیم بر 7) که امکان کاربرد آزمون­های خاصی را از ما می­گیرد. نمونه­ هایی از طیف­های پنج­ تایی:

 

کاربرد	5	4	3	2	1
باور­ها و اعتقادات	کاملاً موافق	موافق	تا حدودی	مخالف	کاملاً مخالف
باورها و اعتقادات	خیلی زیاد	زیاد	متوسط	کم	خیلی کم
فعالیت­ها	خیلی زیاد	زیاد	تا حدودی	کم	خیلی کم
فعالیت­ها	همیشه	اکثر اوقات	بعضی اوقات	به ­ندرت	اصلاً
فعالیت­ها	همیشه	اغلب	گاهی	به ­ندرت	هرگز
فعالیت­ها	روزانه	هفتگی	ماهانه	فصلی	سالانه
مهارت­ها	عالی	خوب	متوسط	کم	ندارم
توانایی	عالی	خوب	متوسط	ضعیف	نمی­توانم

 

نظر شما در مورد این جمله	رسانه­ ها درصدد ترویج هویت ملی هستند؟
	کاملاً موافق	موافق	تا حدودی	مخالف	کاملاً مخالف

 

میزان موافقت شما با این جمله	رسانه­ ها درصدد ترویج هویت ملی هستند؟
	خیلی زیاد	زیاد	تا حدودی	کم	خیلی کم

 

ـ پرسش افتراق معنایی

این شیوه حاوی صفاتی متضاد است که معرف دو قطب یک پیوستار است که در آن از پاسخگو خواسته می­شود بر روی یکی از درجات پیوستار علامت بزند.

شورای اسلامی شهر خود را چگونه ارزیابی می­کنید؟ روی پیوستار علامت بزنید.
وابسته به شهرداری	1	2	3	4	5	6	7	8	9	استقلال عمل
فعالیت غیر مشارکتی	1	2	3	4	5	6	7	8	9	فعالیت مشارکتی
عدم کارایی فعالیت	1	2	3	4	5	6	7	8	9	اثربخشی فعالیت
عدم دسترسی	1	2	3	4	5	6	7	8	9	دسترسی

نکته!

ـ از مدرج فرد یعنی پنج تایی، هفت­ تایی، نه تایی استفاده کنید.

ـ برای سهولت تحلیل، معانی مثبت و منفی را در یک ستون بیاورید.

ـ دقت کنید دو کلمه به لحاظ معنایی متضاد هم باشند.

 ـ پرسش مشروط

پرسش مشروط اشاره به داشتن یا نداشتن یک صفت دارد، اگر پاسخگویی صفت مورد نظر را نداشت به سوالات دیگر راهنمایی می­شود. برای مثال

12ـ با اعضای خانواده به چه زبانی صحبت می­کنید؟

با کدام یک از اعضای خانواده به زبان محلی صحبت می­کنید؟ تمام اعضای خانواده   پدر و مادر بزرگ     پدر و مادر   آیا با آشنایان به زبان محلی صحبت می­کنید؟ بلی       خیر لطفاً به سوال 13 رجوع کنید.

  ـ پرسش فهرستی

در این پرسش فهرستی از گزینه­ ها در اختیار پاسخگو قرار داده می­شود و از وی خواسته می­شود تا گزینه­ هایی را انتخاب کند. برای مثال

برای دریافت خبر، از کدام یک از رسانه­ های زیر استفاده می­کنید؟

تلویزیون       رادیو     روزنامه      اینترنت    ماهواره       تلتکس

 

ـپرسش رتبه­ بندی یا اولویت بخشی

در این پرسش از پاسخگو درخواست می­شود تا گزینه­ ها را برحسب یک صفت خاص اولویت بندی یا رتبه­ بندی کند. برای مثال

رسانه ­های زیر را به لحاظ «اعتبار خبر» از 1 تا 6 رتبه بندی کنید.

تلویزیون       رادیو     روزنامه      اینترنت    ماهواره       تلتکس

ـ پرسش مقایسه زوجی

در این پرسش مجموعه ای از واحدها به صورت دو به دو مقایسه می­شوند و از جمع نمرات آنها به نتیجه کلی در زمینه برتری یکی بر دیگری می­رسیم. مثال، لطفاً از میان دو نوع کنسرو گزینه برتر را انتخاب کنید.

1ـ  کنسرو ب    کنسرو الف

2ـ کنسرو ج       کنسرو ب

3ـ کنسرو د      کنسرو الف

4ـ کنسرو ج        کنسرو د

جمله بندی پرسشنامه:پرسش­های پرسشنامه باید روشن، غیرمبهم و سودمند باشد، بنابراین جمله­بندی پرسشنامه اهمیت فراوانی دارد. ادبیات پرسشنامه باید متناسب با فضای فرهنگی و اجتماعی (نگرش­های فرهنگی، سطح سواد و ...) باشد. توجه به نکات زیر در طراحی پرسشنامه مهم است.

ـ ادبیات پرسش باید ساده و کوتاه باشد: در پرسشنامه از کلمات نامأنوس، لاتین و تخصصی استفاده نکنید، و در کابرد کلمات به زمینه­ های فرهنگی و اجتماعی پاسخگو توجه کنید.

ـ پرسش نباید دو جهی باشد: یعنی یک پرسش تنها یک پاسخ را در ذهن پاسخگو متبادر کند، مانند «میزان تحصیلات والدین شما چقدر است؟» این پرسش دو وجهی باید به دو سوال درباره تحصیلات پدر و تحصیلات مادر تقسیم شود.

ـ پرسش نباید جهت دار یا ارزشی باشد: نباید به دنبال پاسخ مطلوب خود یا موسسه متولی پژوهش باشیم. استفاده از کلماتی نظیر «به نظر من ... »، «آیا موافق هستید که ...»، «به نظر دانشمندان استفاده از روغن ایکس برای سلامتی مضرر است، نظر شما چیست؟» و ... در پرسشنامه مطلوب نمی­باشد.

ـ از پرسش­های منفی تا آنجا که امکان دارد استفاده نکنید. و از پرسش­هایی استفاده کنید که پاسخگو نسبت به آن دانش یا اطلاع کافی داشته باشد.

ـ اگر فکر می­کنید از طریق پرسش­های مستقیم به جواب نمی­رسید، از پرسش­های غیرمستقیم استفاده کنید.

ـ سوالات شما باید هدفمند باشد: یعنی سوالاتی را مطرح کنید که در صدد پاسخ به فرضیات باشد. همچنین از بیان سوالات تکراری و اضافی خودداری کنید.

 

معرفی پژوهش در پرسش­نامه

اولین مرحله در فرآیند پرسشگری ایجاد انگیزه در پاسخگو برای پر کردن پرسشنامه است. در بر انگیختن پاسخگو باید در ابتدای پرسشنامه متنی را برای پاسخگو ارائه کرد تا ضمن معرفی پژوهش، رضایت و مشارکت وی را جلب کرد.

چند نکته کوتاه!!!

ـ معرفی پژوهش حداکثر در 70 کلمه باشد

ـ از جملاتی نظیر «با سلام و احترام»، «پاسخگوی محترم» و ... استفاده کنید.

ـ عنوان پایان­نامه یا پژوهش را داخل «» قید کنید یا هدف پژوهش را به صورت مختصر بیان کنید.

ـ در متن قید کنید که پاسخ­های دقیق وی ارزشمند است.

ـ به اطلاع پاسخگو برسانید که اطلاعات آنها محرمانه باقی خواهد ماند.

ـ اگر پرسشنامه برای پایان نامه می­باشد حتماً در پایان اسم نگارنده پایان­ نامه قید شود.

ـ اگر پژوهش برای یک موسسه یا شرکت خاصی می­باشد عنوان موسسه یا شرکت قید شود.

 

پاسخگوی محترم پرسشنامه حاضر مربوط به پایان نامه دانشجویی با عنوان «نقش سرمایه­ های فرهنگی والدین بر پیشرفت تحصیلی دانش ­آموزان» می­باشد. پاسخ­های دقیق شما کمک شایانی در نیل به اهداف پایان­ نامه خواهد کرد. لازم به یادآوری است، پاسخ های شما نزد پژوهشگر به صورت محرمانه باقی خواهد ماند. از همکاری شما کمال سپاس را دارم.                                                                        دانشجوی کارشناسی ارشد

 

نکات کلیدی تدوین پرسشنامه

ـ پرسش از تاریخ تولد پاسخگو بر سن پاسخگو ارجحیت دارد.

ـ پرسش از هزینه زندگی بر درآمد پاسخگو ارجحیت دارد.

ـ اگر فکر می­کنید پاسخگو نسبت به بیان هزینه زندگی یا درآمد اکراه دارد، از مقایس ترتیبی استفاده کنید.

مثال:   کمتر از 100 تومان               101 تا 200 تومان              بیشتر از 200 تومان

 

ـ سوال باید جامع و مانع باشد، یعنی اولاً گزینه‌­ای وجود داشته باشد پاسخگو انتخاب کند، در ثانی پاسخگو تنها بتواند یک گزینه را انتخاب کند. مثال پرسش از دین

عدم جامعیت: اسلام    زرتشتی     کلیمی

عدم مانعیت: اسلام     زرتشتی    کلیمی     مسیحی      پروتستان

ـ اگر مفهومی را عملیاتی و سپس شاخص و سنجه تدوین کردید، از طیف­ های مدرج یکسانی برای سنجش آن استفاده کنید.

ـ اگر احساس می­کنید پاسخگویان نسبت به بیان سوالات زمینه­ ای (تاریخ تولد، جنس، دین و ...) اکراه داشته باشند یا این سوالات موج سوگیری پاسخگو شود، سوالات زمینه ­ای در انتهای پرسشنامه آورده شود.

ـ اگر سوالات زمینه­‌ای (تاریخ تولد، جنس، دین و ...) نقشی در فرضیات ندارد لزومی ندارد آنها در پرسشنامه آورده شود.

 

منابع مناسب برای طراحی پرسشنامه

ـ سنجش مفاهیم در پیمایش ­های اجتماعی، دکتر فردین علیخواه، انتشارات جامعه­ شناسان، 1389

ـ راهنمای سنجش و تحقیقات اجتماعی، دلبرت سی میلر، ترجمه هوشنگ نایبی، نشر نی، 1387

ـ مقیاس­های نگرش سنجی، کارل شوسلر، ترجمه هوشنگ نایبی، نشر وزارت فرهنگ، 1383

ـ روش­های طراحی پرسشنامه، سیمور سادمن و دیگران، ترجمه عبدالباقی روشنی، نشر کارا پیام، 1387

موفق باشید